აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა 2025 წლის მაისში ლაჩინის საერთაშორისო აეროპორტში მწვანე ბაფთა გაჭრა და გახსნა მესამე, ბრჭყვიალა ობიექტი, რომელიც აშენდა 2021 წლის შემდეგ, როცა ეს კუთხე, რომელსაც რამდენიმე ათწლეულის მანძილზე ეთნიკური სომხები აკონტროლებდნენ, კვლავ ბაქოს დაუქვემდებარა.
სამივე აეროპორტი ერთმანეთისგან 100-ზე ნაკლები კილომეტრით არის დაშორებული და თითქმის გამოუყენებელია, და ამის ფონზე მთიან ყარაბაღსა და მის გარშემო მასშტაბური სამშენებლო სამუშაოები მიმდინარეობს.
ბაქოს მიერ დაწყებული სამხედრო ოპერაციების ფონზე, რომლებიც 2023 წლის სექტემბერში აზერბაიჯანის მიერ მთიანი ყარაბაღის სრული დაკავებით დასრულდა, პრაქტიკულად მთელმა მოსახლეობამ, 100 000-ზე მეტმა ეთნიკურმა სომეხმა, თავისი კუთხე დატოვა.
მთიანი ყარაბაღი ისტორიულად ძირითადად ეთნიკური სომხებით იყო დასახლებული, მაგრამ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აზერბაიჯანის ნაწილად იქნა აღიარებული.
ბაქო საუბრობს იმ აზერბაიჯანელების „დიად დაბრუნებაზე“, რომლებმაც 1980-იანი წლების ბოლოს დაწყებული მთიანი ყარაბაღის პირველი ომის შედეგად დატოვეს იქაურობა.
ალიევის ადმინისტრაციის მიერ მთიან ყარაბაღსა და მის გარშემო ახალი ობიექტების გახსნის რამდენიმე ფოტოზე, რომლებიც ბოლო დროს გამოქვეყნდა, ჩანს, რომ ამ მოვლენების აღსანიშნავად ხალხის მცირე ჯგუფები იკრიბება. თუმცა რეგიონში გადაღებული აეროფოტოები გასაოცარია პეიზაჟების სიცარიელით.
აზერბაიჯანელმა ეკონომისტმა თოღრულ ვალიევმა რადიო თავისუფლებას აცნობა, რომ ბაქოს თანახმად, რეგიონში 30 000 - 40 000-მდე აზერბაიჯანელი დაბრუნდა, თუმცა, მისი თქმით, იქ დაწესებული გადაადგილების მკაცრი შეზღუდვების გამო „ზუსტი მონაცემების მოძიება რთულია“.
მატეო ჩივილინი ერთ-ერთია იმ მცირერიცხოვან დასავლელ ჟურნალისტთაგან, რომლებმაც ამ ტერიტორიებზე მოხვედრა შეძლეს. იტალიელი ჟურნალისტი მთიანი ყარაბაღიდან რეპორტაჟებს ავრცელებდა 2024 წლის აპრილში, კლიმატის საკითხებზე 29-ე სამიტის წინ ოფიციალური სტუმრობის შემდეგ.
ჩივილინიმ რადიო თავისუფლებას უთხრა, რომ პრესტურის მონაწილეებმა გაიარეს უსაფრთხოების რამდენიმე საკონტროლო პუნქტი, სადაც ჟურნალისტებს შესვლამდე დოკუმენტები „საფუძვლიანად შეუმოწმეს“.
მისი თქმით, შიგნით, რეგიონში „სიურრეალისტური, ოდნავ დისტოპიური ატმოსფერო“ იყო, იქაურობა უზარმაზარ სამშენებლო მოედანს ჰგავდა. „გასაოცარი იყო, თუ რამდენად, როგორც ჩანს, ძალიან ცოტა ადამიანი ცხოვრობდა იქ სინამდვილეში“.
ჩივილინი ამბობს, რომ „გზაზე მხოლოდ რამდენიმე მანქანა დაინახა“ და დასძენს, რომ „მშენებლობის მასშტაბსა და ადგილობრივ საჭიროებებს შორის აშკარა შეუთავსებლობა იყო“.
მთიანი ყარაბაღის პირველი ომის შედეგად გაქცეულ ადგილობრივ აზერბაიჯანელ მოსახლეობას სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული საცხოვრებელი სახლები შესთავაზეს, იმ პირობით, რომ ისინი მუდმივად იცხოვრებდნენ დაბრუნებულ ტერიტორიებზე. ბევრმა მთავარ დაბრკოლებად რეგიონში სამუშაო შესაძლებლობების ნაკლებობა დაასახელა.
ლაჩინის რეგიონის ერთ-ერთმა ყოფილმა მცხოვრებმა ინტერვიუში განაცხადა: „მე უკან დაბრუნებაზე არ ვიფიქრებ, რადგან ბაქოში სამსახური მაქვს". სხვა იძულებით გადაადგილებული აზერბაიჯანელები ამბობენ, რომ საკუთარ სოფლებს ვერ ცნობენ, დუბაის სტილის ახალი შენობების გამო.
ხოჩალის სოფლის ერთ-ერთმა ყოფილმა მცხოვრებმა, რომელმაც 1990-იან წლებში იძულებით დატოვა რეგიონი, რადიო თავისუფლების აზერბაიჯანულ სამსახურს უთხრა, რომ ხელისუფლება აშენებს „ლამაზ ობიექტებს, მაგრამ ერთი ქათმის შენახვის უფლებასაც კი არ გვაძლევენ. ჩვენ მოსკოვში კი არა, [სოფელში] ვცხოვრობდით“.
მთიან ყარაბაღსა და მის შემოგარენში რეკონსტრუქციისა და განსახლების სამუშაოებზე დაახლოებით 19,5 მილიარდი დოლარი დაიხარჯება.
ეკონომისტი ვალიევი ამბობს, რომ მასშტაბური სამშენებლო სამუშაოები ნაწილობრივ „რესურსების გადანაწილების“ საშუალებაა, სახელმწიფო ხაზინაში ნავთობის მეოხებით შემავალი დოლარებიდან. „ადრე ეს ბაქო [აღდგენა] იყო, - თქვა მან, - ახლა კი ყარაბაღია“.