რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია და КГБ: ფაქტები

"არ შეუძლია ვარგის ხეს უვარგისი ნაყოფის გამოღება და უვარგის ხეს ვარგისი ნაყოფის გამოღება“, მათეს სახარება, 7:18

არსებობს მოსაზრება, რომ რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში (РПЦ) არსებული პრობლემები დაკავშირებულია უშუალოდ მისი პატრიარქის, კირილე გუნდიაევის პიროვნებასთან და თუ ის აღარ იქნება, მაშინ მოსკოვის საპატრიარქოში შესაძლოა ყველაფერი უკეთესობისკენ შეიცვალოს.

მაგრამ, მართლა ასეა? მთელი სისტემის პრობლემა მართლა ერთ ადამიანშია კონცენტრირებული?

აშკარაა, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია ღრმა კრიზისში იმყოფება. მაგრამ საკითხავია, როგორია კრიზისის არსი და მიზეზები?

ნებისმიერი დაავადების მკურნალობის წარმატება, პირველ რიგში, დიაგნოზის სისწორეზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, მკურნალობა დაავადების ისტორიაში ჩაღრმავებას მოითხოვს.

დასმული ამოცანა ბადებს კიდევ ერთ კითხვას: შეიძლება თუ არა მოსკოვის საპატრიარქოს თანამედროვე სტრუქტურა ჩაითვალოს მრავალსაუკუნოვანი რუსული ეკლესიის კანონიკურ მემკვიდრედ?

ეს კითხვა გარდაუვალად გვაბრუნებს გასული საუკუნის 20-30-იანი წლების საეკლესიო მოვლენებთან და დავებთან, რომლებიც ბუნებრივი გზით არ დასრულებულან, რადგან პროცესი ხელოვნურად ჩაახშეს საბჭოთა სადამსჯელო ორგანოებმა სასტიკი რეპრესიებისა და ოპოზიციის ფიზიკური განადგურების გზით.

სსრკ: ეკლესიის განადგურებიდან დამორჩილებამდე

უდავოა, რომ XX საუკუნეში რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ცხოვრებაში უდიდესი მნიშვნელობის მოვლენა იყო 1917-1918 წლების ადგილობრივი საეკლესიო კრება. სანამ ბოლშევიკები ხალხთან "ფლირტაობდნენ", 1917 წლის თებერვალში მართლმადიდებელმა ეკლესიამ, რომელიც 200 წლის განმავლობაში მოკლებული იყო კანონიკურ საეკლესიო მმართველობასა და კრების სტრუქტურას, პირველად მიიღო უფლება, მოეწვია საყოველთაო საეკლესიო კრება.

საუკუნეების განმავლობაში იმპერიული სისტემის ზეწოლის ქვეშ, ეკლესიას ჩამორთმეული ჰქონდა შინაგანი თავისუფლება და მიკუთვნებული ჰქონდა სახელმწიფოს დანამატის როლი ერთგვარი „სულიერი განყოფილების“ სახით, 1917 წლის კრებამ კი სასულიერო პირებს გადატვირთვისა და თავისუფალი განვითარების იმედი ჩაუსახა.

1917 წლის კრებამ საფუძველი ჩაუყარა საეკლესიო ცხოვრების მნიშვნელოვან რეფორმებს, რომლებიც დემოკრატიზაციასა და შინაგან სულიერ თავისუფლებაზე იყო დაფუძნებული. თუმცა კრების გადაწყვეტილებები ვერ აღსრულდა საბჭოთა ხელისუფლების უხეში ჩარევის გამო: ბოლშევიკებმა დაიწყეს სასტიკი დევნა როგორც განსხვავებული აზრისა, ასევე რელიგიურობის ნებისმიერი გამოვლინებისა.

თავდაპირველად, ლენინმა და ბოლშევიკებმა მიზნად დაისახეს რელიგიის, ღმერთის რწმენისა და ეკლესიის სრული ამოძირკვა, მათ შორის მღვდელმსახურების ფიზიკური განადგურების ჩათვლით.

თუმცა ბოლშევიკების ამ ძალისხმევას წინააღმდეგობა შეხვდა მორწმუნეების (რელიგიური მოსახლეობის) მხრიდან. საბჭოთა რეპრესიულმა ორგანოებმაც (ВЧК-ОГПУ-НКВД - საგანგებო კომისია - მთავარი პოლიტიკური სამმართველო - შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატი) მას შემდეგ, რაც გააცნობიერეს, რომ ხალხში რელიგიის სრულად აღმოფხვრა შეუძლებელი იყო, დაიწყეს ეკლესიის თავიანთ სამსახურში ჩაყენება.

„არასანდო“ ეპისკოპოსებისა და მღვდლების დაპატიმრებებისა და სიკვდილით დასჯის პარალელურად, სადამსჯელო ორგანოებმა დაიწყეს როგორც განხეთქილების ინსპირირება ეკლესიაში, ასევე ცალკეული იერარქებისა და სასულიერო პირების გადაბირება საიდუმლო აგენტებად. სწორედ ამ გზით, 1920-იან წლებში რუსეთის ეკლესიაში გაჩნდა ე.წ. რენოვატორული (განახლებული ანუ მართლმადიდებელი ეკლესია სსრკ-ში) და სხვა მრავალი განხეთქილება.

1920-30-იანი წლების ტრაგიკული მოვლენების მორევში, რუსეთის ეკლესიისთვის ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული გამოწვევა იყო ჯერ კრებებისა და კანონიერი საეკლესიო ხელისუფლების მემკვიდრეობითობის პრინციპის, შემდეგ კი ეკლესიის შინაგანი სულიერი თავისუფლების დაკარგვა.

მოსკოვის პატრიარქ ტიხონის (ბელავინი) გარდაცვალებიდან ორი წლის შემდეგ, 1927 წელს, ერთდროულად მოხდა რამდენიმე მოვლენა, რომლებიც დღემდე ახდენენ სერიოზულ გავლენას რუსეთის ეკლესიაზე.

ასევე ნახეთ

სტალინური ეკლესია

პირველ რიგში, ეს იყო საეკლესიო გადატრიალება, რომელიც ორგანიზებული იყო ОГПУ-ს (გაერთიანებული მთავარი ოპერატიული სამმართველო) მე-6 განყოფილების ხელმძღვანელის, ევგენი ტუჩკოვის მიერ. წარმატებული სპეცოპერაციის შედეგად, ეკლესიის სათავეში დასვეს ОГПУ მიერ გადაბირებული მიტროპოლიტი სერგი (სტრაგოროდსკი).

ეკლესიის მართვისას იგი ეყრდნობოდა არა საეკლესიო კრების ან სინოდის, არამედ საბჭოთა სადამსჯელო ორგანოების (ОГПУ, НКВД) ნებას.

ცოტა ხნით ადრე, რუსეთის ეკლესიის ახალი და კანონიერი წინამძღვარი არჩეულ იქნა კრების კენჭისყრითა და ეპისკოპოსების ხელმოწერებით, თუმცა მთავარი პოლიტიკური სამმართველო ოპერატიულად ჩაერია პროცესში და თავიდან აიცილა არასასურველი იერარქის არჩევა. ფარული კენჭისყრის მონაწილეთა უმეტესობა კი დააპატიმრეს და ციხეებსა და „ლაგერებში“ ჩაყარეს.

დააპატიმრეს მიტროპოლიტი სერგიც (სტრაგოროდსკი), თუმცა ის მალევე გაათავისუფლეს ОГПУ-სთან თანამშრომლობაზე დაყოლიების შემდეგ. როგორც საარქივო დოკუმენტებიდან ირკვევა, მან მიიღო შეთავაზება, შეექმნა ახალი „დროებითი საპატრიარქო სინოდი“, რომლის წევრები იქნებოდნენ ასევე მთავარი პოლიტიკური სამმართველოს მიერ გადაბირებული ეპისკოპოსები.

ამ არაკანონიკური ორგანოს შემადგენლობა არავის აურჩევია. ეპისკოპოსები ОГПУ-მ შეარჩია საბჭოთა ხელისუფლებისადმი ერთგულების და სახელმწიფო უსაფრთხოების ორგანოებთან თანამშრომლობის ნიშნით. გასაკვირი არ არის, რომ ამ ორგანომ დაარსებისთანავე მიიღო რეგისტრაცია, თუმცა მანამდე ტიხონის საეკლესიო სამმართველო მრავალი წლის განმავლობაში იღებდა უარს.

არსებითად, 1927 წელს, ОГПУ-ს ჩარევით, „ძველი ეკლესიის“ საფარქვეშ შეიქმნა ახალი საეკლესიო სტრუქტურა, რომელიც სრულად ექვემდებარებოდა საბჭოთა რეჟიმს. მიტროპოლიტმა სერგიმ (სტრაგოროდსკი), რომელიც ხელმძღვანელობდა მას, გადაამეტა მისთვის ადრე მინიჭებულ მოსაყდრის უფლებამოსილებას და, პატრიარქის ძალაუფლების უკანონოდ მითვისების შემდეგ, ეკლესიაში ახალი განხეთქილება გამოიწვია, მოძრაობას კი, მისი სახელიდან გამომდინარე, „სერგიანული ეკლესია“ ან „სერგიანიზმი“ ეწოდა.

სერგის „დროებითი სინოდის“ ერთ-ერთი პირველი აქტი იყო ე.წ. „საბჭოთა ხელისუფლებისადმი ერთგულების (ლოიალობის) დეკლარაციის“ გამოქვეყნება 1927 წლის 29 ივლისს. ამ დოკუმენტში, რუსეთის მთელი ეკლესიის სახელით, პირველად იქნა გაცხადებული კომუნისტური რეჟიმისა და ეკლესიის ერთიანობა „სიხარულსა და მწუხარებაში“.

ეს დეკლარაცია თვისებრივად განსხვავდებოდა პატრიარქ ტიხონისა და სხვა ეპისკოპოსების წინა თავშეკავებული განცხადებებისგან. ეკლესიის ახალმა ხელმძღვანელობამ გამოაცხადა საბჭოთა მთავრობასთან უპირობო თანამშრომლობისა და ერთგულების კურსი, თუმცა არსებითად, ეს იყო საბჭოთა უსაფრთხოების ორგანოების მიერ რუსეთის ეკლესიის სრული დაქვემდებარება.

შინაგანი წინააღმდეგობა

მიტროპოლიტ სერგის მიერ „დროებითი სინოდის“ უკანონოდ დაარსებამ და „ერთგულების დეკლარაციის“ გამოქვეყნებამ ღრმა არეულობა გამოიწვია „ტიხონისტურ“ ეკლესიაში.

მრავალი ეპარქიის ეპისკოპოსები და მღვდლები უარს ამბობდნენ ახლად შექმნილი სინოდისა და მისი დეკლარაციის კანონიკურობის აღიარებაზე. მიტროპოლიტ სერგის მრავალი იერარქი ადანაშაულებდა კანონიკური კრების უგულებელყოფაში, საეკლესიო ხელისუფლების უზურპაციასა და ღმერთთან მებრძოლი რეჟიმის ინტერესებისთვის ეკლესიის ნებაყოფლობით დაქვემდებარებაში.

ნაცისტურ გერმანიაში აღმსარებელი ეკლესიის მოძრაობის მსგავსად, საბჭოთა კავშირში 1920-იანი წლების ბოლოს და 1930-იანი წლების დასაწყისში სპონტანურად ჩნდება შიდაეკლესიური ოპოზიციური მოძრაობა, რომელმაც ლიტერატურაში მიიღო პირობითი სახელი „მოუხსენიებელნი“.

მთელ რიგ რეგიონებში ეპარქიებმა ეპისკოპოსების ხელმძღვანელობით უარი განაცხადეს ეცნოთ მიტროპოლიტ სერგის უფლებამოსილება და მისი მოხსენიება ლოცვებში.

ოპოზიციის ლიდერებს შორის იყვნენ შემდეგი გამორჩეული იერარქები: ყაზანის მიტროპოლიტი კირილე (სმირნოვი, †1937), იაროსლავის მიტროპოლიტი აგათანგელი (პრეობრაჟენსკი, †1928), პეტროგრადის მიტროპოლიტი იოსები (პეტროვიხი, †1937), უგლიჩის მთავარეპისკოპოსი სერაფიმე, უფის მთავარეპისკოპოსი ანდრია (უხტომსკი, †1937) და მრავალი სხვა.

მოგვიანებით, ყველა მათგანმა, თავისი პრინციპული პოზიციის გამო, ტრაგიკულად დაასრულა სიცოცხლე სტალინის ციხეებსა და საკონცენტრაციო ბანაკებში.

მოწოდებები ეკლესიის შინაგანი სულიერი თავისუფლების შენარჩუნებისა და ათეისტური სახელმწიფოს ინტერესების მსახურების შეუძლებლობის შესახებ - ასეთი იყო ამ წლებში ოპოზიციურად განწყობილი სასულიერო იერარქების პოლემიკის ლაიტმოტივი მიტროპოლიტ სერგისთან. როგორ უნდა ჰქონოდა ეკლესიას საერთო „სიხარული და მწუხარება“ რეჟიმთან, რომელიც მიზნად ისახავდა ნებისმიერი რელიგიის სრულ განადგურებას.

ასეთი იყო არსებითი განსხვავება ბოლშევიკებსა და რუსეთის წინა ხელისუფლებას შორის, რომელსაც დეკლარირებული ჰქონდა თავისი ერთგულება (ან ლოიალურობა) ქრისტიანობის მიმართ.

მაგრამ ბევრი „მოუხსენიებელი“ ეკლესიის მისიასთან დაკავშირებით თავის შეხედულებებში გასცდა უბრალო უთანხმოებას. 1917-1918 წლების ადგილობრივი კრების კურსის სულისკვეთებით, რომელიც მიესალმებოდა დემოკრატიულ რეფორმებს და ეკლესიის განთავისუფლებას სახელმწიფოს დიქტატისგან, „მოუხსენიებელთა“ ნაწილი დაჟინებით მოითხოვდა ეკლესიის შინაგანი სულიერი თავისუფლების შენარჩუნებას ნებისმიერი ხელისუფლების პირობებში, იქნებოდა ეს მონარქია, დემოკრატია, ავტორიტარიზმი თუ ტოტალიტარიზმი.

სახელმწიფოსთან შესაძლო კომპრომისების ზღვარი სწორედ ამ კრიტერიუმით განისაზღვრა - შინაგანი სულიერი თავისუფლება და დამოუკიდებლობა გარე გავლენისგან.

ეს იყო ახალი სიტყვა მართლმადიდებლურ თეოლოგიურ აზროვნებაში ყოფილი იმპერიის ტერიტორიაზე, რაც წინა დროებაში უჩვეულო იყო მისთვის.

სამწუხაროდ, მე-20 საუკუნის ახალი მოწამეებისა და აღმსარებლების ეს მემკვიდრეობა პრაქტიკულად უცნობი და მოუკითხავი დარჩა პოსტსაბჭოთა ეკლესიაში.

1930-იანი წლების დასაწყისისთვის „მოუხსენიებელთა“ შიდაეკლესიურმა მოძრაობამ, ასე თუ ისე, მოიცვა „ტიხონური“ ეკლესიის თითქმის ყველა ეპარქია, მათ შორის უკრაინაში არსებული ეპარქიები. შედარებითი თავისუფლების პირობებში, ამ შიდაეკლესიურ მოძრაობას ნამდვილად ექნებოდა მასობრივი გავრცელება და ის აუცილებლად მოახდენდა გავლენას მართლმადიდებელი ეკლესიის განვითარებაზე, რის წყალობითაც ეკლესია სრულიად განსხვავებული იქნებოდა იმისგან, რაც დღეს არის. მაგრამ საბჭოთა რეპრესიულმა ორგანოებმა, მიტროპოლიტ სერგის დროებით სინოდთან მჭიდრო თანამშრომლობით, ყველაფერი გააკეთეს როგორც მოძრაობის, ასევე მისი წარმომადგენლების გასანადგურებლად.

მიტროპოლიტმა სერგიმ უთანხმოებაში მყოფი ეპისკოპოსების ნაწილი განკვეთა, ნაწილს კი „მსახურება აუკრძალა“ (ფაქტობრივად გააკეთა ის, რასაც პატრიარქი კირილე (გუნდიაევი) ახლა აკეთებს ომის მოწინააღმდეგე მღვდლების მიმართ).

ОГПУ-НКВД-ს ოფიცრებისთვის „დროებითი სინოდისადმი“ დაუმორჩილებლობა და მისი „დეკლარაციის“ არაღიარება საკმარისი საბაბი იყო „ანტისაბჭოთა ეკლესიის იატაკქვეშა მოძრაობის“ წევრობაში დადანაშაულებისთვის, რასაც მოსდევდა ხანგრძლივი პატიმრობა, საკონცენტრაციო ბანაკები (10-დან 25 წლამდე) ან სიკვდილით დასჯა.

1920-იანი წლების ბოლოს და 1930-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირს გადაუარა ურჩი სასულიერო იერარქების დაპატიმრების პირველმა მძლავრმა ტალღამ. მარტო 1929 წელს დააპატიმრეს მიტროპოლიტ სერგისთან დაპირისპირებული 15-ზე მეტი ეპისკოპოსი, რომელთა გამოთავისუფლებულ კათედრებზე „დროებითმა სინოდმა“ მალევე დანიშნა ОГПУ-ში გასაუბრებაგავლილი და ერთგული ეპისკოპოსები.

კომუნისტურმა რეჟიმმა, მიტროპოლიტ სერგის დახმარებით, ეპისკოპოსებს შორის ერთგვარი სელექციური წმენდა ჩაატარა და ამგვარი ე.წ. გადატვირთვის შემდეგ ხელახლა აღადგინა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია. ეპარქიების სამართავად მხოლოდ ის მღვდელმთავრები დაიშვებოდნენ, რომლებიც თავიანთ ერთგულებას ადასტურებდნენ და საბჭოთა სპეცსამსახურების საიდუმლო აგენტობაზე თანხმდებოდნენ. ვინც არ თანხმდებოდა, მათ ხანგრძლივ პატიმრობას ან დახვრეტას უსჯიდნენ.

1929 წლის მარტიდან ოქტომბრამდე ჩეკისტებმა ჩაატარეს საეკლესიო ოპოზიციის განადგურების საკავშირო ოპერაციის პირველი ეტაპი: არასრული სტატისტიკის მიხედვით, იმ წელს დააპატიმრეს 5000-ზე მეტი სასულიერო პირი.

ამ დროიდან მოყოლებული, „მოუხსენიებლების“ ანუ მიტროპოლიტ სერგის ოპოზიცია იღებს ახალ არაოფიციალურ სახელს - „ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ეკლესია“ (ИПЦ). სწორედ ამ სახელით არის ის „რეგისტრირებული“ ОГПУ-НКВД-ს (უშიშროება-შინსახკომი) საგამოძიებო მასალებში. ეს სახელი, რომელიც ჩეკისტებმა მოიგონეს, თანდათანობით მკვიდრად მიეწება „სერგის ოპოზიციას“. თუმცა, რაც უფრო მეტად დევნიდა საბჭოთა რეჟიმი სერგის სინოდის ოპოზიციას, მით უფრო იძენდა სპონტანური მოძრაობა ორგანიზებული წინააღმდეგობის ნიშნებს.

რეპრესიები უთანხმოებაში მყოფი სასულიერო პირების წინააღმდეგ

1931 ივლისიდან 1932 წლის აპრილამდე პერიოდში სერგის ოპოზიციის მხარდამჭერების მასობრივმა დაპატიმრებებმა კვლავ მოიცვა სსრკ-ის ყველა რეგიონი. ამჯერად დაპატიმრებული სასულიერო პირების რაოდენობამ 19 000 ადამიანს გადააჭარბა.

სერგის ოპონენტების ტოტალური რეპრესიების, დაპატიმრებებისა და განადგურების პირობებში, 1930-იანი წლების შუა პერიოდიდან მოძრაობის დარჩენილმა წარმომადგენლებმა დაიწყეს არალეგალურ საქმიანობაზე გადასვლა. არსებითად, ოპოზიციის ნარჩენები იძულებული გახადეს ღრმა იატაკქვეშეთში წასულიყვნენ, რის შემდეგაც მათ დაკარგეს მასებზე გავლენის მოხდენის უნარი და საშუალება.

ამგვარად, სსრკ-ში „მოუხსენიებელთა“ სპონტანური მოძრაობის საფუძველზე წარმოიშვა ახალი მოძრაობა - „კატაკომბური“ (ანუ იატაკქვეშა), რომელსაც არაოფიციალურად ეწოდა კიდეც „კატაკომბური ეკლესია“.

შინსახკომის საგამოძიებო მასალებში მას კვლავ „ჭეშმარიტ მართლმადიდებელ ეკლესიას“ (ИПЦ) უწოდებდნენ. „კატაკომბებში“ ეკლესიის იძულებით ჩასვლის მიზეზად მისი მიმდევრები ასახელებდნენ იმავე შინაგანი თავისუფლებისა და უღმერთო სახელმწიფოსგან დამოუკიდებლობის შენარჩუნების აუცილებლობას.

ამ მოძრაობის წინააღმდეგ დაწყებულმა რეპრესიებმა თავის პიკს 1937-1938 წლებში მიაღწია, როცა შინსახკომის (НКВД) საპყრობილეებში 40-ზე მეტი ეპისკოპოსი და ათასობით მღვდელი დახვრიტეს შეთითხნილი „ანტისაბჭოთა იატაკქვეშა ეკლესიის“ ბრალდების საქმეზე.

„ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ეკლესიის“ (ИПЦ) მიმდევრების დევნის გარდა, ამ პერიოდში საბჭოთა რეპრესიულმა ორგანოებმა მთლიანად გაანადგურეს უკრაინის ავტოკეფალიური მართლმადიდებელი ეკლესია (УАПЦ) და სხვა მრავალი მართლმადიდებლური და პროტესტანტული მოძრაობა.

სასტიკ რეპრესიებსა და განადგურებას ასევე დაექვემდებარნენ კათოლიკეები, ებრაელები, მუსლიმები და ბუდისტები

იცოდნენ რა ამგვარი რეპრესიების შესახებ, მიტროპოლიტმა სერგიმ და მისმა „დროებითმა სინოდმა“ არა მხოლოდ არ დაიცვეს უდანაშაულო სულიერი ძმები, არამედ მთელ მსოფლიოს საჯაროდ გამოუცხადეს, რომ სსრკ-ში რელიგიური ნიშნით რეპრესიები არ ხორციელდებოდა და რომ ეპისკოპოსები და მღვდლები სამართლიან სასჯელს მხოლოდ და მხოლოდ ჩადენილი „პოლიტიკური დანაშაულებისთვის“ იხდიდნენ.

თუმცა ასეთმა განცხადებებმა ვერც მიტროპოლიტ სერგის ჯგუფი გადაარჩინა განადგურებას.

სერგის ოპონენტებთან ანგარიშსწორების შემდეგ, იგივე ბედი გაიზიარეს საბჭოთა რეჟიმისადმი ლოიალურმა სასულიერო პირებმაც.

ზოგიერთი შეფასებით, 1940 წლისთვის რსფსრ-ში მიტროპოლიტ სერგის იურისდიქციის ქვეშ 100-მდე მოქმედი ეკლესია იყო დარჩენილი. სერგის დროებითი სინოდის დეკლარაციამ არა მხოლოდ ვერავინ იხსნა დევნისგან, არამედ, პირიქით, რეპრესიების გაძლიერება გამოიწვია. გამანადგურებელი რეპრესიების მსხვერპლად იქცნენ ჯერ ოპოზიციური, შემდეგ კი ყველა რელიგიური ორგანიზაციის წარმომადგენლები, მათ შორის კომუნისტური რეჟიმის ერთგული „სერგიელები“ და „განმაახლებლები“, რომლებიც სრული განადგურებისგან მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომმა იხსნა.

რელიგიისა და ეკლესიის მიმართ სტალინური რეჟიმის პოლიტიკის ცვლილება 1943 წლიდან შეინიშნება. ომის პირველ წლებში ნაცისტურ გერმანიასთან კოლაფსის შემდეგ, სტალინი იძულებული გახდა, სამხედრო დახმარებისა და „მეორე ფრონტის“ გახსნის თხოვნით მიემართა დასავლეთის ქვეყნების (აშშ-სა და დიდი ბრიტანეთის) ლიდერებისთვის.

1943 წლის ნოემბერში გამართული თეირანის კონფერენცია, რომელშიც მონაწილეობდნენ ანტიჰიტლერული კოალიციის მოკავშირე ქვეყნები, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო სტალინის რეჟიმისთვის. ამიტომ, წარმატებული მოლაპარაკებების უზრუნველსაყოფად, გადაწყდა რელიგიური ორგანიზაციების გავლენის გამოყენება საბჭოთა კავშირის დადებითი, „დემოკრატიული“ იმიჯის შესაქმნელად.

ამ მიზნით, სსრკ-ში პირველად მიიწვიეს ინგლისის ეკლესიის დელეგაცია, რომელთან მოლაპარაკებების წარმოება მიტროპოლიტ სერგის (სტრაგოროდსკი) დაევალა, თუმცა მანამდე გადაწყდა, რომ მეტი წონისა და გავლენისთვის იგი სასწრაფოდ აეყვანათ პატრიარქის ხარისხში.

1943 წლის 4-5 სექტემბრის ღამეს, სტალინის ბრძანებით, კრემლში, მის კაბინეტში მიიყვანეს თავისუფლებაზე დარჩენილი სამი სერგიანელი ეპისკოპოსი.

ესენი იყვნენ საკუთრივ თვითონ სერგი (სტრაგოროდსკი), ასევე მიტროპოლიტი ალექსი (სიმანსკი) და მიტროპოლიტი ნიკოლოზი (იარუსევიჩი). ამ შეხვედრაზე სტალინმა მიტროპოლიტებს დაავალა, განეახლებინათ თავიანთი საეკლესიო ორგანიზაცია და ამ მიზნით მოეწვიათ ეპისკოპოსთა კრება.

ამ ღონისძიების შედეგად მიტროპოლიტი სერგი (სტრაგოროდსკი) გამოცხადდა „მოსკოვის პატრიარქად“. ამავდროულად, სტალინის დაჟინებული მოთხოვნით, ცვლილებები შევიდა პატრიარქის ტიტულში - პატრიარქ ტიხონის დროინდელი „Патриарх всея России“ შეიცვალა „Патриарх всея Руси“-თი.

სინოდი პირველად შეიკრიბა 1934 წლის შემდეგ (ფაქტობრივად აღარ ფუნქციონირებდა). ამ მომენტიდან დამტკიცდა ახალი სახელწოდება - „რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია“ (РПЦ), ნაცვლად პატრიარქ ტიხონის დროინდელი „მართლმადიდებლური რუსული ეკლესიისა“.

სტალინის განკარგულებით რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის კონტროლისთვის, სსრკ სახალხო კომისართა საბჭოსთან შეიქმნა სპეციალური სახელმწიფო ორგანო - „რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა საბჭო“, რომელსაც ხელმძღვანელობდა სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროს მე-2 განყოფილების მე-5 (საეკლესიო) სამმართველოს უფროსი, პოლკოვნიკი კარპოვი. პატრიარქი და რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სინოდის ყველა წევრი ვალდებული იყო თავიანთი მოქმედება შეეთანხმებინათ ამ მაკონტროლებელ ორგანოსთან, რომელიც, თავის მხრივ, ორმაგ დაქვემდებარებაში იყო სახალხო კომისართა საბჭოსთან და სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროსთან.

ინტრონიზაციიდან ერთი კვირის შემდეგ, პატრიარქმა სერგიმ მოსკოვში მიიღო ანგლიკანური ეკლესიის დიდი ხნის ნანატრი დელეგაცია და იორკის მთავარეპისკოპოსი კირილ გარბეტი, რომელმაც შემდეგ New York Times-სა და სხვა დასავლურ მედიაში განაცხადა, რომ „საბჭოთა კავშირში რელიგიის სრული თავისუფლებააო“.

სწორედ ამ მომენტიდან იწყება საერთაშორისო დონეზე მოსკოვის საპატრიარქოს აქტიური ჩართულობა და გამოყენება საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის ინტერესების დაცვასა და ხელშეწყობაში. ამავდროულად, აქტიურად მიმდინარეობს როგორც სასულიერო პირთა გადაბირება უშიშროების სამსახურში, ასევე უშიშროების სამსახურის აგენტების მუშაობა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სტრუქტურებში.

თანდათანობით, მოსკოვის საპატრიარქოს მონაწილეობა საზღვარგარეთულ ღონისძიებებში მისი საქმიანობის ერთ-ერთ პრიორიტეტულ სფეროდ იქცა, რომელსაც უშუალოდ აკონტროლებდნენ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა საბჭო და უშიშროების სახელმწიფო კომიტეტი. 1946 წლის 4 აპრილს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სტრუქტურაში შეიქმნა საგარეო ეკლესიური ურთიერთობების სპეციალური დეპარტამენტი, რომლის თანამშრომლები უშიშროების სამინისტროში სპეციალურ მომზადება-დამუშავებას გადიოდნენ საზღვარგარეთ შემდგომი სადაზვერვო საქმიანობის საწარმოებლად. ეს დეპარტამენტი პირდაპირ ექვემდებარებოდა ჯერ უშიშროების სამინისტროს, შემდეგ კი უშიშროების სახელმწიფო კომიტეტის კურატორებს და მათზე გავლენის მოხდენა, ფაქტობრივად, მოსკოვის პატრიარქებსაც კი არ შეეძლოთ.

„ანაფორიანი აგენტები“

ცალკე და ნაკლებად შესწავლილი თემაა რუსეთის ეკლესიაში ჩანერგილი კგბ-ს (КГБ - სახელმწიფო უსაფრთხოების კომიტეტი) აგენტების გამოყენება საზღვარგარეთ ჯაშუშურ და სადაზვერვო საქმიანობაში, მათი მონაწილეობა სხვადასხვა საერთაშორისო და ეკუმენურ ღონისძიებაში, საბჭოთა რეჟიმისთვის აუცილებელი გადაწყვეტილებებისა და ნარატივების გავრცელებასა და პოპულარიზებაში. ეს თემა ჯერ კიდევ საჭიროებს ყოვლისმომცველ კვლევასა და ფაქტების გამომზეურებას, რასაც ხელს უშლის მოსკოვში მდებარე კგბ-ს არქივებში დაცული მასალების მკაცრი გასაიდუმლოება.

უნდა აღინიშნოს, რომ 1946 წლიდან სტალინური რეჟიმი აძლიერებს ნებისმიერი ალტერნატიული საეკლესიო იურისდიქციისა და მოძრაობის მიზანმიმართული განადგურების კამპანიას და ყველაფერს აკეთებს საბჭოთა კავშირში ერთი, „ჯიბის“ საეკლესიო სტრუქტურის - რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მონოპოლიის დასამყარებლად.

სასტიკი რეპრესიებითა და ძალის გამოყენებით ლიკვიდირებულ იქნა უკრაინის ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესია; უკრაინისა და ბელარუსის ავტოკეფალიური მართლმადიდებელი ეკლესიები; კონსტანტინოპოლის, რუმინეთისა და სერბეთის ეკლესიების ეპარქიები და სამრევლოები. ასევე ლიკვიდირებულ იქნა უკრაინის ავტონომიური ეკლესია და „განახლებული“ ეკლესია. გარდა ამისა, გაძლიერდა კატაკომბური ანუ ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ეკლესიის იატაკქვეშა თემების წევრთა გამოვლენისა და სრული განადგურების კამპანია. სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური აიძულებდა სასულიერო პირებსა და სამრევლოებს შეერთებოდნენ მოსკოვის საპატრიარქოს, ხოლო მათ, ვინც წინააღმდეგობას უწევდნენ, აპატიმრებდნენ და "ლაგერებში" გზავნიდნენ. 1940-იანი წლების მეორე ნახევარში საბჭოთა კავშირმა უზრუნველყო კომუნისტური რეჟიმის კონტროლირებადი და ლოიალური რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის (მოსკოვის საპატრიარქო) სრული მონოპოლია.

მაგრამ ასეთ პირობებშიც კი, სსრკ-ში მაინც არსებობდა ე.წ. ეკლესიური ოპოზიცია, თუმცა ის მთლიანად იატაკქვეშეთში იყო გადასული და ფართო მასებზე ვერ ახდენდა სათანადო გავლენას. ოფიციალური ლიკვიდაციის მიუხედავად, სასულიერო პირები - ეპისკოპოსები და მღვდლები - სიკვდილის საფრთხის მიუხედავად ფარულად განაგრძობდნენ საქმიანობას.

ასევე ნახეთ

მილიტარიზმის პატრიარქი

ასევე, „ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ეკლესიის“ (ИПЦ) მიმდევრების წინააღმდეგ განხორციელებული მასობრივი რეპრესიების მიუხედავად, 1960-იანი წლების დასაწყისამდე სსრკ-ში ამ მოძრაობის სულ მცირე 100 მღვდელი და 1000-ზე მეტი „კატაკომბელი“ მიმდევარი არსებობდა.

სსრკ-ში კატაკომბური ეკლესიის ისტორიისა და მისი საიდუმლო მსახურების თემა დღემდე შეუსწავლელი და დაუფასებელია მოსკოვის საპატრიარქოს მიერ მასზე დადებული „ტაბუს“ გამო, რადგან საბჭოთა პერიოდში სწორედ მოსკოვის საპატრიარქო ეხმარებოდა უშიშროების ორგანოებს ოპოზიციის ჩახშობაში.

ამ და სხვა იატაკქვეშა საეკლესიო ჯგუფების გამოვლენასა და განადგურებაში, რელიგიურ საკითხთა განყოფილებებსა და კგბ-ს ადგილობრივ ორგანოებს ხშირად დახმარებას უწევდნენ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდლები, რომლებიც სახელმწიფო უსაფრთხოების კომიტეტს საიდუმლო აგენტებად ჰყავდა გადაბირებული.

ამასთან, სსრკ-ში დისიდენტური მოძრაობის გაჩენასთან ერთად, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ხელმძღვანელობა ცდილობდა ჩაეხშო მის სტრუქტურაში გაჩენილი ნებისმიერი ოპოზიციური განწყობა.

კერძოდ, 1965 წელს, მთავარეპისკოპოსი გერმოგენი (გოლუბევი), რომელმაც უარი თქვა თავის ეპარქიაში ეკლესიების დახურვაზე, ეპარქიის მმართველობიდან მოხსნეს და შინაპატიმრობაში გაუშვეს მოსკოვის საპატრიარქოს საქმეთა მმართველის, მთავარეპისკოპოს ალექსი რიდიგერის (კგბ-ს აგენტი მეტსახელად „დროზდოვი“) მოთხოვნით.

მსახურება აეკრძალათ მღვდლებს, გლებ იაკუნინს და ნიკოლაი ეშლიმანს, რომლებიც საბჭოთა კავშირში მორწმუნეთა უფლებების დარღვევის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ. საეკლესიო სანქციებს ასევე დაექვემდებარა რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის არაერთი სხვა, ნაკლებად ცნობილი მღვდელი, რომელმაც გაბედა და ეკლესიის ხელმძღვანელობის ოფიციალური კურსისგან განსხვავებული პოზიცია დაიკავა.

რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში სამწუხარო ფურცლად ჩაიწერა ამ პერიოდში მოქმედი სამრევლოების დახურვის კამპანია. 1949 წელს სსრკ-ში მოქმედი 14 477 ეკლესიიდან 1966 წლისთვის მხოლოდ 7 523 დარჩა. შესაბამისად, 1966 წლისთვის რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის 7 000-ზე მეტ სასულიერო პირს ჩამოერთვა სამრევლო, რეგისტრაცია და საარსებო საშუალება.

ამასთან ეკლესიების დახურვა უკვე ხდებოდა არა საბჭოთა ხელისუფლების, არამედ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მმართველი ეპისკოპოსების ხელით, რომლებიც მორჩილად ასრულებდნენ რელიგიის საქმეთა განყოფილებების მითითებებს, ხოლო მღვდლებს, რომლებიც გაბედავდნენ და პროტესტს გამოთქვამდნენ ეპისკოპოსის ასეთი ქმედებების გამო, სანქციებსა და შეზღუდვებს უწესებდნენ.

რელიგიის საკითხთა საბჭოს ხელმძღვანელობა თავის ანგარიშებში სიამაყით აღნიშნავს, რომ მრავალწლიანი პროფილაქტიკური ზომების შედეგად, საბჭოთა ხელისუფლებამ მოახერხა რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში სელექციურად გამოეყვანა და ჩამოეყალიბებინა „ახალი ტიპი“ საბჭოთა სასულიერო პირებისა, რომლებსაც ერთდროულად სწამდათ „ღმერთისაც და კომუნიზმისაც“ და „სიტყვით და საქმით ადასტურებდნენ არა მხოლოდ ერთგულებას, არამედ თავდადებას სოციალისტური საზოგადოებისადმი“.

ეს იყო უპრინციპო ოპორტუნისტებისა და კარიერისტების ტიპი, რომლებისთვისაც უცხო არ იყო არც ანგარება და არც მორალური მანკიერებანი. კგბ-სთვის ადვილი იყო ასეთი ადამიანების კონტროლი, არსებული კომპრომატებით მათი შანტაჟი. ამიტომ, საბჭოთა სპეცსამსახურების დახმარებით, მათ სწრაფად გაიკეთეს საეკლესიო კარიერა და დაიკავეს წამყვანი პოზიციები საეკლესიო იერარქიაში.

ასევე ნახეთ

პატრიარქი კირილე და ძვირადღირებული "მტრული საათების" სიყვარული

როგორც რელიგიურ საკითხთა საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილემ, ფუროვმა აღნიშნა თავის ანგარიშში, „ჩვენ შევიმუშავეთ ეპისკოპოსების (და მათი საშუალებით, რიგითი სასულიერო პირების) აღზრდის ფართო სისტემა, რომელიც პოლიტიკური თვალსაზრისით, გულისხმობს მათში პატრიოტიზმის, სამოქალაქო მოვალეობის, საბჭოთა მთავრობის კანონებისა და საქმიანობის პატივისცემის ჩამოყალიბებას“.

ამასთან, აზუსტებს ფუროვი, „არცერთი სასულიერო პირის ეპისკოპოსად კურთხევა ან გადაყვანა ერთი ადგილიდან მეორეში, არ ხდება კანდიდატის საფუძვლიანი შემოწმების გარეშე, შემოწმებაზე კი პასუხისმგებლები არიან რელიგიის საბჭოს თანამშრომლები, უფლებამოსილ ადგილობრივ ორგანოებთან ერთად “.

ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ 1980-იანი წლების ბოლოსა და 1990-იანი წლების დასაწყისში, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საბჭოთა იერარქები ყველანაირად ეწინააღმდეგებოდნენ საზოგადოებაში დემოკრატიულ ცვლილებებს, სსრკ-ს დაშლას, ეროვნული აღორძინების პროცესებს და საკავშირო რესპუბლიკების მიერ სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოპოვებას, ისევე როგორც ეწინააღმდეგებოდნენ უკრაინულ ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის, უკრაინის ავტოკეფალიური მართლმადიდებელი ეკლესიის, რუსეთის ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ეკლესიის, ბელარუსის ავტოკეფალიური მართლმადიდებელი ეკლესიის, ესტონეთის სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესიის და სხვა ალტერნატიული იურისდიქციების აღდგენას.

უკრაინაში რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ყოფილი ეგზარქოსის, მიტროპოლიტ ფილარეტის (დენისენკო) აღიარებით, საბჭოთა პერიოდში რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის არცერთი ეპისკოპოსი არ შეიძლებოდა კათედრაზე დანიშნულიყო კგბ-ს თანხმობის გარეშე.

1991-1992 წლებში ნაწილობრივ გახსნილმა საბჭოთა კგბ-ს არქივმა აჩვენა, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ცნობილი იერარქების უმეტესობა უშიშროების კომიტეტის (КГБ) საიდუმლო აგენტები ან თანამშრომლები იყვნენ და, რომ მათ აქტიურ საერთაშორისო საქმიანობას ეკუმენურ და სამშვიდობო ასპარეზზე უშუალოდ კგბ კურირებდა.

კგბ-ს გამჟღავნებულ თანამშრომლებს შორის არიან აგენტი „სვიატოსლავი“ - ლენინგრადელი მიტროპოლიტი ნიკოდიმე (როტოვი); აგენტი „დროზდოვი“ - ლენინგრადელი მიტროპოლიტი და მოსკოველი პატრიარქი ალექსი (რიდიგერი); აგენტი „მიხაილოვი“ - კალინინგრადელი მიტროპოლიტი და რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ამჟამინდელი პატრიარქი.

არცერთ მათგანს არასოდეს მოუნანიებია კგბ-სთან მრავალწლიანი თანამშრომლობა. ლუსტრაცია, რომელსაც ბევრი იმედოვნებდა 1990-იან წლებში, რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში არასოდეს მომხდარა. რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის სათავეში დარჩენის შემდეგ, ეს ანაფორიანი აგენტები, ეკლესიის დახმარებით, კვლავ იცავენ რუსეთის სპეცსამსახურების ინტერესებს.

ამ პრობლემამ განსაკუთრებული სიმწვავით იჩინა თავი მას შემდეგ, რაც რუსეთის ხელისუფლებაში კგბ-ს ყოფილი პოდპოლკოვნიკი, ვლადიმირ პუტინი მივიდა და სახელმწიფოში წამყვანი თანამდებობებიც კგბ-ს ყოფილმა ოფიცრებმა დაიკავეს. გასაკვირი არ არის, რომ კგბ-ს დიდი ხნის აგენტი „მიხაილოვი“ (პატრიარქი კირილე გუნდიაევი), რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მეთაურის თანამდებობაზე, რუსეთის ახალი ჩეკისტური რეჟიმის ერთ-ერთ მთავარ საყრდენად და იდეოლოგად იქცა, რომელიც ეკლესიის სახელით ამართლებს და აკურთხებს მის ყველა დანაშაულს.

შეიქმნა პარადოქსული ვითარება, როდესაც კომუნისტური რეჟიმის დამხობის მიუხედავად, რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ არა მხოლოდ ვერ გაითავისუფლა თავი საბჭოთა სპეცსამსახურების ტყვეობიდან, არამედ, გარკვეულწილად, ხელისუფლებაში მათი დაბრუნებისა და რუსეთის ფედერაციაში ნეოსაბჭოური რესტავრაციის ავანგარდშიც კი მოექცა. თუ 1927 წელს მიტროპოლიტი სერგი (სტრაგოროდსკი) და მისი ჯგუფის სხვა იერარქები სიკვდილის შიშით თანამშრომლობდნენ ОГПУ-სთან (მთავარ პოლიტიკური სამმართველოსთან), 2000-იან წლებში მოსკოვის პატრიარქმა კირილე გუნდიაევმა ნებაყოფლობით ჩააყენა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია ჩეკისტური ხუნტის სამსახურში, ეკლესია კი რუსეთის ფედერაციის ტოტალიტარული რეჟიმის იდეოლოგიურ და პროპაგანდისტულ რუპორად აქცია.

რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია, მისი პატრიარქისა და სხვა გავლენიანი იერარქების სახით, რუსული სამყაროს („რუსკი მირ“) ანტიევანგელისტური, კვაზი-რელიგიური და ფუნდამენტალისტური იდეების გამტარად იქცა.

ისინი მრავალი წლის განმავლობაში ავითარებდნენ და ავრცელებდნენ ამ იდეებს რუსეთის საზოგადოებასა და მმართველ ელიტაში ოფიციალური სახელმწიფო იდეოლოგიის დამკვიდრების მიზნით, რითაც საფუძველი ჩაუყარეს როგორც რუსეთის ფედერაციის პრეტენზიებს საბჭოთა კავშირისა და რუსეთის იმპერიის ყოფილ ტერიტორიებზე, ასევე დამპყრობლურ ომს უკრაინისა და სხვა დამოუკიდებელი სახელმწიფოების წინააღმდეგ.

ასევე ნახეთ

„რომ არა რუსეთის ეკლესია, ეს ომი არ მოხდებოდა“ - არქიმანდრიტი ჰოვორუნი

ამაზე ფიქრისას, კიდევ ერთხელ მინდა მოვიხმო ქრისტეს სახარებისეული სიტყვები: „არ შეუძლია ვარგის ხეს უვარგისი ნაყოფის გამოღება და უვარგის ხეს ვარგისი ნაყოფის გამოღება“. (მათე 7:18).

საჭიროა ამ საკითხზე გულწრფელი და მრავალმხრივი დისკუსია, რათა გაგებულ იქნას რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმდინარე დაავადებების და კრიზისის ნამდვილი მიზეზები.

შესაძლებელი იყო თუ არა კომუნისტური ტირანიის დამხობის შემდეგ მოსკოვის საპატრიარქოს ძველი საბჭოთა სისტემის საფუძველზე სრულფასოვანი, ჯანსაღი სულიერი ცხოვრების აღორძინება ყველა იმ მახინჯი და მტკივნეული გამოვლინების გარეშე, რასაც მასში ახლა ვხედავთ?

საჭიროა თუ არა მისი სრული დემონტაჟი და გადატვირთვა, კგბ-ფსბ-ს იმ რეპრესიულ სისტემასთან ერთად, რომელმაც ის წარმოშვა?

ამ კითხვაზე პასუხსაც მათეს სახარებაში ვპოულობთ: „ყოველი ხე, რომელიც არ გამოიღებს ვარგის ნაყოფს, მოიჭრება და ცეცხლს მიეცემა“. მათე 7:19. „არავინ ადებს ახალ საკერებელს დახეულ სამოსს, ვინაიდან ახალს ვერ დაიჭერს ძველი, და უფრო დაიხევა. არც ახალ ღვინოს ასხამენ ძველ ტიკებში, თორემ დასკდება ტიკები, ღვინოც დაიქცევა და ტიკებიც უვარგისი გახდება; არამედ ახალ ღვინოს ასხამენ ახალ ტიკებში და ორივე ინახება. (მათე. 9:16-17).

სერგეი შუმილო - თეოლოგიის დოქტორი, ათონის მემკვიდრეობის საერთაშორისო ინსტიტუტის დირექტორი, უკრაინის მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის უკრაინის ისტორიის ინსტიტუტის მკვლევარი და ექსეტერის უნივერსიტეტის (დიდი ბრიტანეთი) ისტორიის, რელიგიისა და თეოლოგიის დეპარტამენტის მოწვეული მკვლევარი.

ტექსტში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და არ ასახავს რადიო თავისუფლების პოზიციას.